شام، از ایجاد تا ظهور حضرت مهدی (عج)

منطقه «شام» از دیرباز به عنوان یکی از حوزه های مهمّ تمدن بشری مطرح بوده است و پیشینه تاریخی گسترده ای دارد. در گذشته بلاد شام مناطق مختلفی چون «سوریه»، «لبنان»، «اردن»، «فلسطین» و بخش هایی از «ترکیه» را شامل می شده است و به همین دلیل هر زمان که در روایات از شام سخن به میان می آید، می تواند به هریک از سرزمین های یاد شده، قابل انطباق باشد.

لطفاً در آغاز، اشاره ای به وجه تسمیه شام و پیشینه تاریخی آن داشته باشید.

خلیل، پیشتاز اهل لغت، درباره معنای واژه شام چنین گفته است:
«شَأْم» از ریشه «شُؤْم» به معنی ضدّ میمنت است. (1)
ابن فارس، قهرمان ریشه یابی لغات نیز در این باره می گوید:
«شَأْم» به معنای طرف چپ است و چون این سرزمین در طرف چپ قبله قرار دارد، به آن شام گفته می شود. (2)
برای نامگذاری شام به این نام، یاقوت حموی چند وجه بیان کرده است:
1. منسوب به سام؛ چون نخستین کسی که در آن سکونت کرد، سام بن نوح بود، که به هنگام تعریب، سین به شین تبدیل شد.
2. از شُؤْمی، برخلاف یُمنی، به معنای سمت چپ؛ چون تیره ای از کنعان بن نوح به هنگام جدا شدن، به طرف چپ مسیر خود حرکت و در این منطقه سکونت کردند؛
3. از شَؤْمی، از ریشه مَشْأَمَت‌ برخلاف مَیْمَنت؛
4. از شامَه، به معنای خال، به جهت کثرت قُرا و قصبات و نزدیک بودن آنها به یکدیگر به «شامات» شهرت یافت. (3)
اگر نخستین ساکن شام، سام بن نوح باشد، پیشینه آن به حدود طوفان نوح برمی گردد، چون سام 600 سال عمر کرده و 150سال پس از حضرت نوح (علیه السلام) درگذشته است (4) و اگر نخستین ساکنان آن از تیره کنعان بن نوح باشد، پیشینه آن به عهد حضرت نوح (علیه السلام) می رسد، زیرا کنعان در هنگامه طوفان غرق شد. (5)
به هر تقدیر پیشینه شام به حدود طوفان نوح می رسد.
از 2500 سال قبل از میلاد، کنعانی ها در این منطقه سکونت کردند و تمدّن فینیقی ها را از خود به یادگار نهادند. (6)
پس از سیطره آشوریان بر این منطقه، عنوان «سوریه» بر قسمتی از این سرزمین در قرن پنجم پیش از میلاد اطلاق گردید. (7)

منطقه «شام» در حال حاضر شامل چه مناطق و سرزمین هایی می شود؟

بلاد شام سرزمین وسیع و پهناوری است که از شمال به «آسیای صغیر»، از غرب به «دریای مدیترانه»، از شرق به «صحرا و نهر فرات» و از جنوب به بلاد عربی محدود است و مساحت آن به یکصد هزار کیلومتر مربع می رسد. (8)
بلاد شام، در طول قرون و اعصار، اطلاقات مختلفی داشته است. امروزه تعبیر بلاد شام شامل: «سوریه»، «لبنان»، «اردن»، «فلسطین» و بخشی از سرزمین «ترکیه»، چون: «اسکندرون»، «مرعش» و «عین تاب» می باشد. (9)

چه ادیان و مذاهبی از دیرباز در شام وجود داشته اند؟

پیش از میلاد، ساکنان اصلی «شام» را یهودیان تشکیل می دادند. پس از ظهور مسیحیت، آیین مسیحیت در این منطقه رواج یافت. در حال حاضر نیز در حدود 15% ساکنان شام را مسیحیان تشکیل می دهند. (10)
با آغاز حکومت معاویه در «دمشق» به عنوان والی، سپس به عنوان خلیفه، یک گرایش اموی در شام رواج یافت. جز اینکه با تبعید ابوذر به شام یک گرایش علوی ریشه دار در منطقه ایجاد شد. به همین دلیل مناطق «لبنان» در تاریخ به عنوان «بلاد متأوّله»، یعنی سرزمین دوستان و موالیان اهل بیت (علیهم السلام) نامیده شد. (11)
وجود اماکن زیارتی، چون: «حرم مطهّر حضرت زینب (سلام الله علیها)»، «حضرت رقیّه (سلام الله علیها)»، «رأس الحسین (علیه السلام)»، «مرقد بلال حبشی»، «مرقد عمار یاسر»، «مرقد اویس قرنی»، «مرقد جعفر طیّار»، «مشهد نقطه»، «جبل جوشن» و... موجب ادامه و گسترش عشق به اهل بیت (علیهم السلام) در این سرزمین گردیده است.
25 سال پیش از بعثت به هنگام تشریف فرمایی پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در معیّت حضرت ابوطالب (علیه السلام) به «دمشق»، بُحیرا، راهب فرزانه بُصری، آن حضرت را شناسایی و به حضرت ابوطالب (علیه السلام) توصیه کرد که آن حضرت را به «حجاز» بازگرداند؛ زیرا احتمال دارد که از ناحیه یهود شام خطراتی متوجه آن حضرت شود. (12)
پانزده سال قبل از بعثت نیز راهب دیگری به نام نسطور آن حضرت (صلّی الله علیه و آله و سلّم) را در «شام» شناسایی و دلایل نبوت آن حضرت را به صراحت به میسره، کارگزار خدیجه (سلام الله علیها) بیان می کنند. (13)
در همین سفر راهبِ دیگری به نام مثرم بن دعیب با دیدن سیمای ملکوتی حضرت ابوطالب (علیه السلام) نوید ولادت و خبر ولایت مولای متقیّان (علیه السلام) را در آینده نزدیک به او داد. (14)
از بررسی گزارش های یاد شده به این نتیجه می رسیم که راهبان فاضل و فرهیخته ای در آن زمان، در «شام» زندگی می کردند که بر اساس تعالیم «تورات» و «انجیل» طلوع خورشید اسلام و میلاد مسعود مولود «کعبه» را انتظار می کشیده اند.

در برخی منابع تاریخی و روایی اهل سنّت، توصیف های عجیب و غریبی درباره شام و اهالی آن وارد شده است، این توصیف ها تا چه حد درست است؟

یک عامل نفوذی یهود در میان مسلمانان، به نام کعب بن ماتع حمیری که بعدها به کعب الاحبار شهرت یافت، به هنگام فتح «بیت المقدّس» تظاهر به اسلام کرد و همراه خلیفه به «مدینه» آمد و مشاور اصلی خلیفه شد.
او هرچه می خواست، به عنوان اینکه در «تورات» یافته است، بیان می کرد و چون مورد اعتماد خلیفه بود، همگان به او استناد می کردند.
بخاری از طریق زهری نقل کرده که:
کعب الاحبار از راستگوترین محدّثانی است که از کتب آسمانی حدیث می گوید. (15)
معاویه می گوید:
کعب، علم وافر چون درخت میوه تناور داشت و ما از شیفتگان او بودیم و در حقّ او افراط می کردیم. (16)
کعب الاحبار نیز شیفته معاویه بود، آن قدر از او در نزد خلیفه ستایش کرد که خلیفه او را به عنوان والی، روانه شام کرد. معاویه که گاهی برای جعل یک حدیث تا چهارصد هزار درهم اجرت می داد، بیت المال مسلمانان را در اختیار کعب الاحبار قرار داد. او نیز هزاران حدیث در فضیلت شام و شامیان جعل کرد که در همه کتب حدیثی جای گرفت.